>> Dit artikel verscheen in CircusMagazine #47 (juni 2016). Voor overname: contacteer maarten[at]circuscentrum.be.
>> Auteur: Lien Vanbossele
Om klassieke circussen met een groot wagenpark en uitgebreide menagerie te spotten, moet je tegenwoordig de grens oversteken. Naar Frankrijk bijvoorbeeld, waar Cirque Arlette Gruss zijn gigantische tent bij elke opvoering tot de nok gevuld krijgt. Als kind zag kunstwetenschapper en circusliefhebber Lien Vanbossele dit circus al aan het werk. Een kwarteeuw later trok ze naar Rijsel om een puntje van haar to-dolijst te schrappen: proeven van zuivere nostalgie.
Misschien is het uitvergroot jeugdsentiment, maar ik denk vaak terug aan de traditionele circussen waar ik als klein meisje naartoe ging. Paardendressuur bij Circus Krone, het nummer van Lucky en zijn olifant in het Wiener Circus, ze blijven me bij. Ik sta op de foto met Oleg Popov in het Groot Russisch Staatscircus, en met een tijgerwelp in mijn armen in het Circus Darix Togni. Stekezot was ik van de kuif van Roncalli’s Fumagalli. Ja, zelfs stiekem verliefd op witte clown Solo van Circus Ronaldo.
De liefde voor het circus heb ik geërfd van mijn vader. De microbe heeft hij op zijn beurt te pakken gekregen van zijn vader. Waarschijnlijk zal dat ook de generaties ervoor zo overgedragen zijn. Mijn vader en ik gingen overal samen op pad. Ik moet toen een jaar of zeven geweest zijn. Telkens wanneer er in de streek een circus werd aangekondigd, groeide ons enthousiasme met de minuut. Enkele dagen voor de eerste voorstelling maakten we steevast dezelfde omweg, om toch maar een glimp op te vangen van de oude woonwagens en de tent die werd opgezet. Of in de namiddag, wanneer het leven in de caravans op gang kwam, bleven we turen bij de kooien van de wilde dieren. Minutenlange observaties, in de waan een connectie te ontwikkelen met die machtige dieren. Mijn fascinatie voor katachtigen is toen ontstaan. Circussen werkten nog met panters, luipaarden en jaguars. Vandaag zijn die circussen, net als de dieren zelf, eerder zeldzaam geworden. Er blijven trouwens wat misvattingen bestaan omtrent panters en luipaarden. Dit zijn wel degelijk dezelfde dieren, hun benaming is evenwel gelieerd aan de herkomst uit respectievelijk Azië en Afrika. Een jaguar daarentegen is wel een ander dier, want het is zwaarder gebouwd dan een panter en afkomstig uit Amerika.
Het leven rondom een tent is zo prikkelend. Het is als kijken naar een roadmovie met een gevoel van we-against-the-world. Een gevoel dat ik nog altijd deel met mijn vader. Vandaag, 25 jaar later, ben ik het die hem meeneem naar het circus. Helemaal anders dan vroeger. Daar zitten mijn studies ergens voor tussen. Als kunstwetenschapper ontwikkel je een andere, eerder artistiek gerichte en kritische blik. Waar we vroeger enkel in gezellige circustenten vertoefden, gaan we nu kijken in theaterzalen en op festivals. Het ene is niet beter dan het andere. De ervaring is simpelweg totaal verschillend.
Rust in de kooi
Circus Arlette Gruss trekt al sinds 1985 de wereld rond en staat bekend voor dressuur met panters. Daarnaast blijkt de introductie van een liveorkest in die periode een vooruitstrevende zet. Gedurende al die jaren, onder het motto ‘Avec nous, faites la différence!’, presenteren ze circus zoals ‘het’ circus gepresenteerd moet worden. De talrijke opkomst van het publiek bevestigt dit. Dat traditionele circussen het tegenwoordig hard te verduren krijgen, daar lijken ze hier duidelijk niet van op de hoogte te zijn.
Het is een prachtige dag met een klaar blauwe hemel en een glanzende lentezon wanneer we in Rijsel aankomen. Het circus staat opgesteld op een gigantisch veld aan de rand van de stad. De wit-rode big top is al van ver te spotten en schittert fel in het weerkaatsende licht. Links en rechts stromen van overal mensen toe. Het uitzicht is memorabel. Arlette Gruss wordt ongetwijfeld het hoogtepunt van de dag. Het moment mist enkel nog wat slow motion en de dromerige klanken van een Sufjan Stevens om je in een film te wanen. Toegegeven, ik ben een romantische ziel. Mijn verwachtingen zijn hooggespannen.
De tent zit vol met toeschouwers van allerlei slag. Verkopers van programmaboekjes en kitscherige prullaria proberen hun aandacht te trekken. Suikerspinnen hebben ze ook, van die roze, onweerstaanbaar voor frêle meisjes. Dat is niet veranderd: ik was als kind ook zo, verblijd door alles wat blinkt en gesuikerd is, vol spanning wachtend op de acts. De link met de show zelf, die ook blinkt en mierzoet is, leg je pas later.
Kosten noch moeite werden gespaard, alles is piekfijn afgewerkt. Van het materiaal druipt alle nieuwigheid af. Een gladde dandy met Stromae-allures doet dienst als spreekstalmeester. Door zijn jeugdigheid boet hij echter aan geloofwaardigheid in. De livemuziek voert je mee met de flow. In het programma passeert een uitgebreid dierenarsenaal de revue: olifanten, zebra’s, paarden… Zelfs atypische circusdieren zoals zeeleeuwen en muskusratten hebben een eigen act en kunnen rekenen op bijval van het publiek. Verder voorziet het spektakel in een sexy hand-op-hand duo, indrukwekkende luchtacrobatie en een jonglerende sterke vrouw die later ook al huppelend een kerel de lucht in smijt. De duizelingwekkende motortrial brengt het publiek naar een hoogtepunt. Een ware cliffhanger die de kijker doet tekenen voor een volgende keer.
Ik ben vooral onder de indruk van de leeuwen en tijgers. Niet zozeer door de act op zich, die zeker vaardig is, maar wel door de pracht en elegantie van de dieren. Eén leeuw steekt er bovenuit. Hij is opmerkelijk groter en heeft een blekere vacht, helemaal anders dan de andere wilde katten. Zijn kop is buitengewoon mooi, mijn ogen worden er voortdurend naartoe gezogen. Het kolossale lijf brengt rust in de kooi. Kon die kooi maar ingeruild worden voor de Serengeti. De dressuur balanceert op de grens van veiligheid en gevaar. Dompteurs dagen doelbewust hun beesten uit, dat weet je wel als toeschouwer, maar op dat moment heb ik toch mijn twijfels. Een tijger haalt meermaals erg zwaar uit naar de temmer. Er komt geen bloed aan te pas, opluchting alom als de entr’acte met de clowns begint. In circus is het gevaar reëel. Reëel gevaar is sensationeel.
Vintage bril
Circusmagie ervaren, daarvoor doe ik het als ik naar een nieuwe voorstelling ga. Zonder die magie blijft een show hangen in ordinair vertier. Maar is ze er wel, dan klaart je hart ervan op. Ik maak me echter geen illusies, de magie wordt gevoed door een samenraapsel van flarden uit mijn jeugd die zich in mijn hoofd afspelen. Herinneringen doorspekt met extraatjes die onderweg zijn opgepikt. De manier waarop HBO in Carnivàle een rondtrekkend circus in beeld heeft gebracht, is zo een extraatje. Ik hou die serie onbewust altijd in gedachten, omdat de stijl me weet te verleiden. Het levert een vertekend beeld van de werkelijkheid op. Mijn beleving kleurt er anders door. Een vintage bril met glazen die alles een retrolook geven.
Als kind beleef je de magie op een spontane manier. Je kijkt op naar de clowns en de ‘schone madams’ in hun weinig verhullende pakjes. Het loutere feit dat jij klein bent en zij groot, zorgt voor een onvergetelijke indruk. Naarmate je opgroeit verandert je lichaam proportioneel gezien naar een lichaam dat er min of meer hetzelfde uitziet als de lichamen in de piste. Zo verandert ook het gezichtspunt mee, want die clown staat dan optisch gezien ineens op gelijke hoogte. En daarin schuilt een wezenlijk verschil: als volwassene kijk je op een andere manier naar de dingen dan als kind. Je bent een ander mens in lijf en leden.
Circus Arlette Gruss lost zijn intentie om ‘Le Cirque’ te presenteren in met een succesformule die hen al decennialang eigen is. Het traditionele circus leeft nog steeds in Frankrijk. Het geeft zijn volk wat het wil: brood en spelen. Ik voelde me heel even weer dat kleine meisje. Maar niet op de manier die ik graag had gewild. Op enkele geïsoleerde momenten na voelde ik me betutteld. Klassieke circussen maken in hun voorstellingen amper tot zelfs geen verschil tussen kinderen en volwassenen. Kleine mensen worden er op dezelfde manier benaderd als grote; dat is ook vaak hun motto. Eens je dat doorhebt, valt de vintage bril af en verdwijnt de magie.
Mijn beleving in Rijsel kan niet tippen aan al die mooie momenten uit het verleden, maar dat deert me niet. Mijn vader en ik zijn liefhebbers van het eerste uur, daar kan je niet zomaar aan tornen. Ik denk aan de kinderen die over 25 jaar zullen terugkijken op die ene zondag bij het Circus Arlette Gruss in Rijsel. Misschien zullen ook zij weten dat een panter en een luipaard dezelfde dieren zijn, maar een jaguar niet.
Gezien op 13 maart 2016 in Rijsel, Frankrijk